Η γυφτοπούλα

Στο οπισθόφυλλο του βιβλίου, το σύντομο σημείωμα γράφει “... στο μυθιστόρημα παρακολουθούμε την αγωνία του Ελληνισμού λίγο πριν την άλωση της Πόλης.”
Όντως το μυθιστόρημα χαρακτηρίσηκε ως “ιστορικό” λόγω του ότι σ΄αυτό παρουσιάζονται διάφορα ξακουστά ιστορικά πρόσωπα του 15ου αιώνα: ο Γεώργιος Γεμιστός Πλήθων, ο Σχολάριος, ο καρδινάλιος Βησσαρίων.
Ανήκει όμως αλήθεια σ΄αυτό το λογοτεχνικό είδος;
Η εντύπωσή μου, ως απλού αναγνώστη, είναι πως, αντιθέτως, πρόκειται για μια ρομαντική ιστορία αγάπης, με κύρια πρόσωπα τη “γυφτοπούλα” Αϊμά και τον υποτιθέμενο αδελφό της το Μάχτο. Το διαβάζουμε με αγωνία περιμένοντας να μάθουμε επιτέλους ποια στ΄αλήθεια είναι αυτή η δυστυχισμένη κοπέλα, την οποία πρωτοσυναντήσαμε στην αρχή του μυθιστορήματος μικρά παιδίσκη να τη ρίχνει στον καταρράχτη ο ίδιος της ο πατέρας, κι αργότερα διαισθανόμαστε πως είναι η τρυφερά νέα που περιποιείται τον κήπο στο σπίτι του άξεστου γύφτου-σιδερά.
Απαγάγεται και δεύτερη φορά, για να καταλήξει στο σπήλαιο άντρο του Πλήθωνα, του “αγγείου αυτού του σατανά” που προσπαθεί να επαναφέρει την ειδωλολατρεία ως νέος Ιουλιανός.
Αν προσέξουμε πάντως το “Κεφάλαιον ιδιόγραφον”, το μυθιστόρημα μάλλον πρέπει να το δούμε σαν κάποιο συναξάρι, αναδιήγηση παλιού ξεχασμένου λαϊκού μύθου με κεντρική ηρωίδα την Αϊμά, “πλάσμα που δεν είναι γεννημένο από γονείς κατά σάρκαν”, για την οποία τόσα και τόσα εικάζονται, αλλά ελάχιστα ξεκαθαρίζονται με βεβαιότητα. Κάποια στιγμή κοντοσεκόμαστε κι αναρωτιόμαστε κι εμείς μήπως είναι απλώς αποκύημα της φαντασίας.
Επίτηδες εξ άλλου ο Παπαδιαμάντης δε δίνει οριστική λύση στο μυστικό της κααγωγής της, παρά μονάχα τελειώνει την αφήγησή του με τον άδικο χαμό της στα συντρίμια που προκαλεί κάποιος σεισμός.
Και ο γρίφος παραμένει άλυτος.
“Το αρτιώτερο μυθιστόρημα” του κοσμοκαλόγερου;
Ούτε κατά διάνοιαν.
Αδικαιολόγητα σχοινοτενές, μοιάζει με συρραφή μικρότερων ιστοριών, που θα μπορούσαν από μόνες τους να αποτελέσουν αυτοτελή διηγήματα.
Σκεφτείτε π. χ. την ιστορία με την Εφταλουτρού που κατηγορεί την Αϊμά για κλέφτρα. Η τη συνάντηση Πλήθωνος – Σχολάριου, ή ακόμη τις σκηνές στο καθολικό μοναστήρι όπου είναι φυλακισμένη η Αϊμά. Η κάθε μοναχή (η Βεάτη, η Σιξτίνα) θα μπορούσαν να δώσουν υλικό για ξεχωριστές αφηγήσεις.
Επίσης κουραστικοί και οι πολυσέλιδοι διάλογοι, ιδίως των πιο λαϊκών δευτερευόντων χαρακτήρων του έργου. Λες και επίτηδες γράφτηκαν για να βγουν περισσότερες συνέχιες, κατά την αρχική έκδοση του μυθιστορήματος στην εφημερίδα “Aκρόπολη” του Bλάση Γαβριηλίδη (21.4-11.10.1884).

Η κύρια όμως πλοκή του έργου (από πού κρατάει η σκούφια της Αϊμάς, ποια είναι η σχέση της με τον Πλήθωνα και αν τελικά θα βρει ανταπόκριση ο κρυφός πόθος του Μάχτου) παραμένει ενδιαφέρουσα.
Μαζί βέβαια με την ιδιάζουσα γλώσσα του μεγάλου Σκιαθίτη συγγραφέα, το καυστικό του χιούμορ, και τη δεξιοτεχνία του στην αφήγηση, η “Γυφτοπούλα” είναι ένα έργο που οπωσδήποτε αξίζει να διαβαστεί.
Αν και θα ήταν καλύτερο... σε περίπτωση που είχε γραφεί πιο περιεκτικά ως διήγημα.

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (2009) Η γυφτοπούλα. Αθήνα: Εκδόσεις Πελεκάνος
εκτύπωση, βιβλοδεσία TAVASLI
ISBN 978-469-458-7
[ειδική έκδοση για την εφημερίδα “Το Βήμα” της 9/6/2009]